به گزارش سرویس فرهنگی و اجتماعی «خبرنامه دانشجویان ایران»؛ ظهور پدیده جهانی اربعین حسینی(ع) درنوع خود نویددهنده ظهور یک گفتمان جدید دردوران افول مکاتب غربی است.اندیشه غرب که تماما مبتنی برسودجویی وحداکثرسازی عقلانیت ابزاری مدرن است،توسط اندیشه برآمده از عاشورا و اربعین حسینی با چالش مواجه شده است. در اندیشه اربعینی؛نژاد،جنس،قومیتی وملیت اهمیتی نداردوصرفا آزادگی شرط طی طریق در مسیر حسین(ع) است.د.
نگاهی بر تاریخچه و شکل‌گیری اربعین
اربعین، که به آن “اربعین حسینی” نیز گفته می‌شود، روز چهلم پس از عاشورا است. عاشورا دهمین روز ماه محرم است، روزی که امام حسین (ع)، نوه پیامبر اسلام، و یارانش در نبرد کربلا در سال ۶۱ هجری قمری (۶۸۰ میلادی) به شهادت رسیدند. اربعین به تاریخ هجری قمری محاسبه می‌شود و معمولاً در ماه صفر قرار دارد.
در اربعین، مراسم بزرگداشت شهادت امام حسین (ع) و یارانش برگزار می‌شود. این روز در فرهنگ شیعیان اهمیت ویژه‌ای دارد و بسیاری از شیعیان به زیارت حرم امام حسین (ع) در کربلا می‌روند. پیاده‌روی به کربلا در ایام اربعین یکی از بزرگترین تجمعات مذهبی در جهان محسوب می‌شود و میلیون‌ها نفر از سرتاسر جهان در این مراسم شرکت میکنند.
تاریخچه اربعین به دوران بلافاصله پس از واقعه کربلا بازمی‌گردد، که در آن زمان برای نخستین بار خانواده امام حسین (ع) و یاران بازمانده او، چهل روز پس از شهادت امام به کربلا بازگشتند تا به عزاداری بپردازند. این رویداد نقطه آغاز تثبیت اربعین به عنوان یک سنت عزاداری و زیارت در میان شیعیان شد.
در طول تاریخ، برگزاری مراسم اربعین به شکل‌های مختلفی ادامه یافته است، با وجود فراز و نشیب‌هایی که به دلیل تغییرات سیاسی و اجتماعی رخ داده است. در دوران حکومت‌هایی که نسبت به شیعیان سخت‌گیری می‌کردند، گاهی اوقات برگزاری این مراسم با محدودیت‌ها و سرکوب‌هایی همراه بوده است. با این حال، اربعین همواره یکی از مهم‌ترین و پرشورترین مناسبت‌های مذهبی در میان شیعیان باقی مانده است.
در دوران معاصر، به ویژه پس از سقوط صدام حسین در عراق و برقراری آزادی‌های مذهبی بیشتر در این کشور، پیاده‌روی اربعین به شکل چشمگیری رونق گرفت. این پیاده‌روی از نجف تا کربلا، که حدود ۸۰ کیلومتر است، هر ساله شاهد حضور میلیون‌ها زائر از سراسر جهان است، که در آن زائران در برابر سختی‌ها و مشقت‌ها به یاد امام حسین (ع) و قیام او برای حق‌طلبی و مقابله با ظلم ایستادگی میکنند. این مراسم به نمادی از اتحاد و همبستگی امت اسلامی تبدیل شده است و به عنوان یکی از بزرگترین تجمعات مذهبی در جهان شناخته می‌شود.
بر اساس یافته‌های انسان‌شناسان دین، آیین مذهبی زمانی می‌توانند برای فرد دیندار و جامعه دینداران مفید باشند که از هر نوع سطحی‌‌نگری به دور بمانند و به رفتارهایی فرمالیته و ظاهرگرایانه بدل نشوند، به‌طوری که «هویت‌سازی دینی» و «هویت‌یابی دینی» در کنش‌ورزان دینی و دینداران اتفاق بیفتد. راهپیمایی اربعین هم به عنوان یک آیین مذهبی باید به گونه‌ای اجرا شود که این محتوا را حفظ و تقویت کند و بتواند آن را توسعه بخشد.
«تقویت ایمان» و «دوری از فرمالیزم دینی» یکی از کارکردهای مهم راهپیمایی اربعین است. بنابراین انتظار می‌رود که آیین‌های اربعین علاوه بر تقویت ایمان، بتوانند «انسان اجتماعی دین‌ورز» بسازند. کار عظیمی که امام حسین(ع) در تاریخ اسلام و تاریخ دین انجام داد این بود که به بشریت درس آزاداندیشی، حق‌طلبی، عدالتخواهی و مسئولیت‌پذیری اجتماعی داد. بنابراین آیین‌های مذهبی همچون مراسم‌های عاشورا و اربعین هم باید همین حس را در دینداران تقویت کنند چنانکه در آنان «هویت دینی» توسعه یابد.
مطالعات انسان‌شناسی دین، جامعه‌شناسی دین و مطالعات فرهنگی دین، نسبت بین آیین‌های مذهبی و جامعه را می‌سنجند. طبق این چهارچوب نظری، آیین‌ها را می‌توان در دو دسته عمده نشاند؛ یکی «آیین‌های عرفی و دنیوی» که آیین‌هایی چون تولد، ازدواج، سوگواری و... را شامل می‌شود و دوم، آیین‌های مذهبی که رابطه باورمندان با امر قدسی و متافیزیک و خداوند را شکل میدهند و از منظر انسان‌شناسی دین، یک رفتار و کنش اجتماعی - فرهنگی بشمار می‌روند. این آیین‌ها مجموعه اعمال و کردارهایی تکرارشونده هستند که باورمندان به آن، برای ارتباط خود با خدا انجام میدهند همچون آیین‌های حج، قربانی کردن، نذری دادن و... .
کارکرد اجتماعی، فرهنگی و سیاسی اربعین
برای آیین‌های مذهبی همچون راهپیمایی اربعین چهار کارکرد عمده را می‌توان برشمرد:
1. تجسم باورهای مذهبی در راهپیمایی اربعین:
«رتوریک توحیدی» در همه آیین‌های مذهبی ما تجلی می‌یابد چنانکه تمام نمادها و نشانه‌های آن را می‌توان در راهپیمایی اربعین و در آیین‌هایی چون حج و زیارت و... دید. تصویری که ما از کار عظیم حسین بن علی(ع) داریم در تمام آداب و رفتارهای اربعین و حتی پرچم و عَلَم و روضه‌خوانی و مداحی و سینه‌زنی و... مراسم اربعین دیده می‌شود. به این اعتبار می‌توان گفت آیین‌های مذهبی مکان‌ها و شرایطی را فراهم میکنند که دینداران، باورهایشان را در جهان فیزیکال به پرفورمنس بدل کنند.
2. تبلور احساسات و عواطف دینداران در اربعین:
عواطف و احساساتی که باورمندان شیعی نسبت به خداوند و امام حسین(ع) دارند خود را در آیین‌های مذهبی چون راهپیمایی اربعین متجلی میکند. در چنین مکان‌ها و فعالیت‌های مذهبی افراد می‌توانند عواطف و احساسات مذهبی خود را بروز دهند. به همین دلیل روضه‌خوانی، سینه‌زنی و مداحی و... محلی برای بروز احساسات مذهبی ما می‌شوند.
3. تجلی دینداری آرمانی در اربعین:
آیین‌های مذهبی این ظرفیت را دارند که آنگونه دینداری را متجلی کنند که افراد دیندار دوست دارند، داشته باشند. در راهپیمایی اربعین شاهد هستیم که آرمان‌های کنشگران دینی در آیین‌های اربعین تجلی پیدا میکند و حسین بن علی(ع) به عنوان اسطوره آزادی، آزاداندیشی، حق‌طلبی و عدالتخواهی و انسانیت برای دینداران متجلی می‌شود و کنشگران سعی میکنند خود را هرچه بیشتر به این شخصیت نزدیک کنند.
4. هویت‌یابی دینی در اربعین:
سه کارکرد نخست آیین‌های مذهبی، به نقش فرهنگی و اجتماعی این آیین‌ها اشاره دارد. اما آیین‌های مذهبی کارکرد دیگری هم دارند که آن را می‌توان «کارکرد سیاسی آیین‌های مذهبی» دانست که می‌تواند به «هویت‌یابی دینی» افراد کمک کند که در مراسم اربعین، کارکرد هویت‌یابی دینی آیین‌های مذهبی بسیار برجسته می‌شود.
وقتی هر ساله دینداران، مطابق یک تقویم مذهبی و سیاسی، در راهپیمایی اربعین شرکت میکنند در واقع تجدید بیعتی با هویت دینی‌شان انجام میدهند و از سوی دیگر، هویت دینی خود را حفظ و تقویت میکنند. گویا قرارداد اجتماعی که با دین و آیین‌های مذهبی بسته‌اند هر ساله در راهپیمایی اربعین دوباره امضا می‌شود و اینچنین «هویت‌یابی و هویت‌سازی دینی» انجام میدهند. گویا در قراردادی نانوشته کسانی که می‌خواهند دینداری‌شان را تقویت کنند، توسعه دهند و حفظ نمایند هر ساله در آیین‌های مذهبی چون عاشورا و راهپیمایی اربعین حضور پیدا میکنند تا اتصال خود به آن منبع الهی را تجدید نمایند.
به دلیل همین کارکرد هویتی اربعین است که شاهد بودیم در سال‌هایی که داعش فعال بود راهپیمایی اربعین بسیار باشکوه‌تر از همیشه برگزار می‌شد و این آیین مذهبی، هم از سوی ما هم از سوی دیگر شیعیان جهان، مورد استقبال بی‌نظیری قرار گرفته بود، چرا که در آن شرایط، بحث هویت‌یابی دینی برای بسیاری از دینداران برجسته شده بود و می‌خواستند از این طریق، هویت خود را از هویت دیگری متمایز کنند. همین هویت‌یابی دینی را ما در آیین‌های مذهبی دیگر چون مراسم حج، عید قربان، عید مبعث، عید غدیر، نیمه شعبان و... شاهد هستیم که می‌خواهیم از طریق آنها، مسلمانی‌مان را تجدید و بازتولید کنیم. شرکت در آیین‌های مذهبی یکی از راه‌هایی است که دینداران از آن طریق، هویت دینی‌شان را تقویت میکنند و ایمان‌شان را توسعه می‌بخشند.
رسوایی رسانه های غربی در بایکوت خبری پیاده روی اربعین
همچون سالهای گذشته، در حالی که شاهد راهپیمایی و پیاده‌روی عظیم و پرشکوه اربعین با حضور بیش از 25 میلیون نفر از زائران حضرت اباعبدالله الحسین(ع) هستیم، اما تا امروز، شبه‌رسانه‌های غربی بجز دو مورد سانحه اتوبوسی، مانند سالهای گذشته در یک سکوت مرگبار و گورستانی عجیب و غریب فرورفته بودند. اگر سالهای گذشته مثلاً درباره کمبود وسایل حمل‌و‌نقل می‌نوشتند و یا اربعین را راهپیمایی حکومتی ایران می‌خواندند، آن هم در شرایطی که از 25 میلیون زائر این پیاده روی نهایتاً 4-5 میلیون نفر ایرانی بوده و بقیه از 92 ملیت دیگر هستند اما امسال در یک خاموشی مطلق فرورفته بودند، چرا که حتی درج مطلبی هم سبب جلب توجه جهانیان به این راهپیمایی شگفت‌انگیز می‌شد.
این در حالی است که اگر چهار نفر در اینجا یک سطل زباله را آتش بزنند همه این شبه‌رسانه‌ها گزارش لحظه به لحظه برای آن منتشر میکنند. اما حدود دو هفته برگزاری یک حرکت جمعی 25 میلیونی، به گونه‌ای عجیب و غریب از همه این رسانه‌های زنجیره‌ای سانسور و حذف شده است! تا اینکه طی یکی دو روز اخیر خبر آمد که در یکی از پست‌های ایست و بازرسی به نام سیطره، چند تیر هوایی شلیک شده که البته بنا به اظهارنظر صریح مقامات عراقی، این اتفاق هیچ خسارت و جراحتی به دنبال نداشته است. انتشار همین خبر کوتاه بالاخره باعث شد این حضرات شبه‌رسانه‌ای که در طی این 12 روز سکوت پیشه کرده بودند شفا یافته و همگی این خبر را به عنوان درگیری گسترده انتشار دهند!
و از آنجا که شیوه‌شان راه رفتن روی اعصاب مردم است طبق معمول سعی کردند از کاه، کوه بسازند. اما گویا خودشان هم خیلی زود متوجه شدند که باز گاف دادند و بالاخره با پخش گزارشی توجه مخاطبانشان را به اصل راهپیمایی اربعین جلب کردند. حالا مخاطبان تعجب کرده‌اند مگر ممکن است که چنین پیاده روی عظیمی در حال انجام باشد و به قول نشریه امریکایی هافینگتون پست هیچ چیزی درباره‌اش نشنیده باشند! از همین روی خیلی زود سروته این خبر را به هم آورده و دیگر آن را ادامه ندادند در حالی که این نوع اخبار را معمولاً تا چند روز مرتب تکرار کرده و پست‌های قبلی‌شان را مدام بازنشر می‌کردند. یعنی مجدداً در گورستان و سکوت مرگبار خود فرورفتند، انگار نه انگار که چنین اتفاقی افتاده، به قول معروف شتر دیدی ندیدی!
«بزرگترین حرکت زائرانه جهان در جریان است، اما شما هرگز چیزی از آن نشنیده‌اید»؛ این گزارش نشریه امریکایی «هافینگتون پست» از پیاده‌روی اربعین است که 20 دسامبر سال میلادی جاری منتشر شده است؛ گزارشی که در آن نکات جالبی آمده که بخشی از آن را می‌خوانید. از چند لحاظ باید مراسم اربعین در کتاب گینس ثبت شود؛ از جمله بزرگترین گردهمایی سالانه، طولانی‌ترین میز غذای پیوسته، بزرگترین گروه داوطلبانه‌ای که به یک واقعه خاص خدمت میکنند. برای فردی که بیرون از این ماجراست راحت نیست که بفهمد چه چیزی به این زائران امید و نیرو می‌بخشد.
شما زنان بچه به بغل، مردان ویلچرنشین، مردمان عصا به دست و نابینایان زیادی را در این مسیر می‌بینید. من پدری را دیدم که تمام مسیر بصره تا کربلا را با پسر معلولش سفر کرده بود. پسر دوازده سالهای با معلولیت ذهنی داشت که نمی‌توانست بدون یاری دیگران راه برود. بخش‌هایی از مسیر، پدر، پسر را روی شانه‌های خود نشانده بود و راه می‌رفت. این داستانی است که می‌توان از روی آن فیلم‌هایی ساخت که قابلیت دریافت اسکار دارند. مردم به کربلا می‌روند اما نه برای آنکه از مناظر آن لذت ببرند، از زیبایی‌های آن به هیجان بیایند، خرید کنند و اماکن تاریخی را ببینند.
آنها می‌روند تا گریه کنند تا عزاداری کنند و فضای روحانی بارگاه امام‌شان را درک کنند. آنها وارد حرم حسینی می‌شوند تا بر بزرگترین ایثار و از خودگذشتگی‌ای که تا به حال دیده شده گریه و عزاداری کنند. انگار همگان پیوندی شخصی با مردی دارند که هیچ‌گاه او را ندیده‌اند. با او سخن می‌گویند و نامش را می‌خوانند. با او سخن می‌گویند و نامش را می‌خوانند.
به ضریحش چنگ می‌زنند و زمین حرم را بوسه می‌زنند. در و دیوار آنجا را آن گونه لمس میکنند که انگار صورت یک دوست صمیمی و قدیمی را لمس میکنند. این تصویری حماسی است اما انگیزه‌شان چیست؟ اگر جهان حسین را، پیامش را، و ایثارش را درک می‌کردند ریشه‌های تاریخی داعش و تمایل آنها به خونریزی را می‌فهمیدند. قرن‌ها پیش در کربلا بود که انسانیت خباثتی را دید که در قتل امام شیعیان موج می‌زد.
نور در مقابل تاریکی بود، فضیلت در مقابل رذالت. حضور حسین در همه جنبه‌های زندگی دوستدارانش موج می‌زند. سرگذشت این امام‌شان، رشد و تکامل را تشویق کرده و هیچ نوعی از بایکوت رسانه‌ای نمی‌تواند نور آن را خاموش کند. این حسین کیست؟ زمانی پاسخ این سؤال را درمی‌یابید که با پای پیاده به سوی حرم حسینی راهپیمایی کنید.
گسست از جهان مادی و خودسازی و خودیابی در اربعین
از منظر انسان‌شناسی دین، آیین‌های مذهبی در سه مرحله «گسست»، «نشست» و «پیوست» سه کار مهم انجام میدهند تا انسان را به مرحله وارستگی برسانند و انسان مطلوب و جامعه مطلوب خلق کنند. آیین‌های مذهبی در وهله نخست، انسان را از جهان مادی و دنیوی منقطع، و ورود او را به عالم معنوی مهیا میکنند. در مرحله دوم «خودسازی» را در انسان شکل میدهند و در نهایت، انسان را به «خودیابی» می‌رسانند. اینچنین است که در آیین‌های مذهبی چون راهپیمایی اربعین، افراد بعد از گسست از مادیات دنیا و با تقویت عواطف و احساساتشان به بازاندیشی می‌رسند و انتظار می‌رود که بعد از بازگشت از سفر اربعین به یک نوع خودیابی دست یافته و فردی وارسته‌تر شده باشند.
گزارش از محمد جهاد
